Twee jaar geleden riepen trendwatchers authenticiteit als de trend voor de komende tien jaar uit. We zitten er inmiddels midden in. De markt voor spiritualiteit en “jezelf worden” is gegroeid en ook de commerciële marketing richt zich op authenticiteit. Wat is authenticiteit voor boeddhisten? En heeft het boeddhisme te vrezen van deze trend?
Twee psychologen zitten diepzinnig met elkaar te bomen. Zegt de een: "Je moet er naar streven jezelf te zijn" en antwoordt de ander, onzeker: "Maar, ben ik nog wel mezelf als me dat lukt?". Deze cartoon van Kamagurka wijst het idee af dat ‘jezelf zijn’ iets spiritueels of zelfs maar iets diepzinnigs is. Als boeddhist hebben we wel wat beters te doen, vindt ook Han de Wit. “Het gepraat over authenticiteit klinkt diepzinnig, maar dat is het niet. Als we ernaar streven onszelf te zijn, zijn we altijd te laat, want we zijn al onszelf. Wie anders? Misschien zijn we zelf wel toevallig net ten diepste die persoon die zijn hele leven ernaar streeft zichzelf te zijn of te worden en daar niet in slaagt. Is dat tragisch? Nee, dat is dan kennelijk onze authenticiteit. Als er al iets tragisch aan is, dan is het dat we ons niet kunnen neerleggen bij deze eigen authenticiteit. Of misschien zijn we wel net toevallig die persoon die altijd al zichzelf was en niet begrijpt wat er moet gebeuren om jezelf te worden. Of misschien zijn we tenslotte wel iemand die eerst niet zichzelf was, maar nu wel of andersom. Laten we ons bevrijden van die preoccupatie met onszelf willen zijn of worden.”
Tenzij, voegt hij eraan toe, er met authenticiteit iets wordt bedoeld dat weliswaar niet zo diepzinnig klinkt, maar wel relevant is: niet liegen over onszelf tegenover anderen, over ons inkomen, onze status, onze vriendenkring, ons gevoelsleven, onze kennis en alle andere aspecten. Niet proberen andere mensen daarmee te imponeren en manipuleren en niet proberen ons tegen hun oordeel te beschermen. “Boeddhisten hebben moeite met leugens over onszelf. Simpelweg omdat dit soort van leugens het moeilijk maakt om ontspannen met andere mensen om te gaan. Dat is waarom de Boeddha ons adviseert om, als het even kan, geen onwaarheid te spreken.”
oud ijzer
“Ons meest favoriete verhaal is ‘mezelf’” zegt Edel Maex. Het is het virtuele beeld dat we hebben van wie ik ben, zou willen zijn, zou moeten zijn. “Het ‘jezelf worden’ is een onderdeel van dat verhaal en vaak brengt die wens mensen tot de praktijk van het boeddhisme. Op zich is daar niets mis mee. Als je zonder illusies kwam, is er geen reden om te komen. Maar na een tijdje zullen mensen merken dat het helemaal niet over dat verhaal van ‘mezelf’ gaat, maar juist over het loslaten van dat verhaal. Op dat moment komen beoefenaars vaak in een crisis. Het is een moment waarop iemand óf de praktijk laat vallen en iets anders gaat zoeken, of juist een heel nieuwe wending maakt en op dit onverwachte spoor verder doorgaat. Dat is wat meester Mumon bedoelt als hij zegt: ‘Op zoek naar oud ijzer, vinden ze goud’.”
‘Jezelf worden’ vindt ook Christa Anbeek niet belangrijk. Niet het ik, of de mens, of jijzelf staat centraal. Wat centraal staat is het grote geheel van de werkelijkheid, dat een wonderlijk netwerk van wederzijdse verbindingen is. “Alles in dat netwerk is van elkaar afhankelijk. Het ene kan er niet zijn zonder het andere. De kern van het ene is, als je goed kijkt, al het andere. Thich Nhat Hanh legt dat vaak uit aan de hand van een blad papier. In het papier zie je de boom, de regen, de zonneschijn, de houthakker, de papierfabriek. Allemaal niet-papier elementen vormen samen papier. Zo kun je naar alles in de werkelijkheid kijken en ook naar jezelf. Echt jezelf zijn in het boeddhisme, is zien dat je niet zelf bent, maar een wonderlijk samenspel van allerlei elementen in het universum.”
Edel Maex vertaalt ‘authenticiteit’ graag als ‘waarachtigheid’. Het is de bereidheid om onbevangen in de werkelijkheid te staan zoals ze echt is. Dat is niet vanzelfsprekend want meestal staan we heel bevangen in de werkelijkheid. We vertalen de werkelijkheid tot een soort virtuele realiteit en botsen dan telkens weer aan tegen het feit dat de werkelijkheid zich niet aan ons verhaal wil houden. “Dat noemen we lijden.”
Als een aap
In het boeddhisme hoef je geen wijsheden van andere aan te nemen, zegt Anbeek, maar ga je juist je eigen stappen op het spirituele pad zetten, en daarmee je eigen ontdekkingen doen. Het gaat er dus niet om dat de Boeddha een authentiek pad vond en ging, maar dat je zelf dat authentieke pad ontdekt. Meditatie is daar een heel goed middel bij. Al stil zittend, en de aandacht op de adem richtend, komen er allerlei gedachten en gevoelens langs, waar je niets anders mee doet dan ze onder ogen zien, om ze vervolgens weer los te laten. Het is een uitstekend middel om jezelf te leren kennen en dichter bij jezelf te komen. Niet alleen bij je mooie kanten, dat moet je wel bedenken. Je komt ook dichter bij je gevoelens van boosheid, afgunst, haat.
Een groot voordeel van weten wat er in jezelf gaande is, is dat je niet langer als een aap gedreven wordt door blinde impulsen. Omdat je tijdens de meditatie leert om ‘dat wat er is’ te verdragen, en er in eerste instantie niets mee te doen, ontstaat er vrijheid. De keuzemogelijkheden om wel of niet iets te doen met verlangen dat je waarneemt, of boosheid, of verdriet, of je te laten leiden door negatieve gedachten, wordt groter. Je wordt dus een vrijer mens, en daarmee authentieker.
Ook Paula de Wijs geeft aan dat het boeddhisme je in aanraking brengt met hoe je bent – in de eerste instantie krijg je inzicht in hoe je handelt, hoe je je wilt voordoen, jouw ideeën over jezelf. Hoe minder je probeert iets te zijn, hoe meer je bent zoals je bent, hoe authentieker je bent. Alles wat je doet en denkt is gebaseerd op een eerder moment van geest en van omstandigheden, en dus van je karma. Daarom is er niets dat echt spontaan of authentiek is – authentiek in de zin van ‘oorspronkelijk’ – totdat je de verlichting hebt bereikt. Pas dan kun je zonder de belemmering van eerder gecreëerd karma functioneren. De Wijs: “Bij mij zal het even duren voor ik de echte, authentieke, staat van werkelijkheid – de leegte – ervaar. Tot dan doe ik mijn best, maar mijn poging authentiek, of echt, te zijn laat me altijd zien dat er toch heel veel in de weg zit. Hoewel ik denk spontaan en mezelf te zijn, blijven er veel onbewuste beweegredenen en conditioneringen achter elk gedachte of handeling.” Voor haar bestaat er geen twijfel dat sommige leraren authenticiteit uitstralen. “Deze leraren neem ik dan als voorbeeld, en met dankbaarheid, want het geeft de burger moed om te zien dat zo’n staat van echtheid bestaat.”
Het streven naar authenticiteit in het boeddhisme ziet Jean Karel Hylkema als een poging om zo dicht mogelijk bij je boeddhanatuur te komen en deze uiteindelijk te realiseren. Je leert te handelen uit je boeddhanatuur en daardoor is het ook een afbraak van je ego. “In het boeddhisme maken wij een onderscheid tussen ons relatieve zelf en ons ware zelf. Het is ons onverlichte handelen dat ons relatieve zelf bepaalt. Door de drie vergiften: begeerte, haat en onwetendheid handhaven we onszelf ten opzichte van anderen. Dat trachten we te verhullen achter een schijn van aanpassing aan de normen van de samenleving. Ons ware zelf heeft daarentegen de kwaliteiten van boeddhaschap. Die kwaliteiten zijn het tegenovergestelde van de kwaliteiten van ons relatieve zelf. Het zijn de wijsheid die weet, de compassie die zorgt en de kracht die wezens bevrijdt. Zij leiden tot onbaatzuchtig handelen. Dat is effectief handelen, dat zich niet laat leiden door conventies en daarom als zeer onconventioneel kan overkomen.”
nep
“Elke boeddhist is bezig met het zoeken naar wat authentiek is”, zegt Paula de Wijs, “maar niet op dezelfde manier als de commercie dat zou willen”. Authenticiteit is een trend in de media. Het gevaar is, aldus De Wijs, dat wat wij als authentiek bestempelen, nep blijkt te zijn. Het begrip ‘authentiek’ gaat gepaard met een gevoel van echtheid. En wat authentiek is, is in de beleving ook intrinsiek goed. Maar zéggen dat iets authentiek is, maakt het nog niet authentiek. “Je kunt niet voorkomen dat het boeddhisme in deze trend meegenomen wordt – het heeft alle kenmerken van wat de commercie als ‘authentiek’ ziet. Om het een beetje cynisch te bekijken: het boeddhisme is zeer oud, er is de hang naar eerlijkheid, en de leraren zijn onwaarschijnlijk fotogeniek. Dat moet wel authentiek zijn.”
Dat leerlingen vaak met de wens komen om meer zichzelf te worden, is ook de ervaring van Varamitra. “Je kunt als leraar een eindje meegaan met een leerling die erop uit is ‘zichzelf’ te worden. Soms geeft het hen meer zelfvertrouwen of leidt het tot het oplossen van psychologische of sociale moeilijkheden. Maar uiteindelijk moet “de stekker” er wel uit. Boeddhisme gaat niet over jezélf maar de ánder. En dat is voor velen een harde les. Die komt niet zomaar één, twee, drie binnen en nestelt zich niet zomaar in de basishouding van de leerling. De authenticiteittrend is daarom voor de beeldvorming van het boeddhisme in Nederland een slechte zaak, vindt Varamitra. “Als het boeddhisme op deze manier gehypt wordt dan worden velen om de tuin geleid en komen vervolgens van een koude kermis thuis. Laten we in ieder geval voorkomen dat boeddhisme ingelijfd wordt. Dat kan door stoïcijns te blijven en niet mee te gaan met modieus taalgebruik. Liever twee leerlingen die het begrijpen dan een hok vol die alleen maar voor spiritueel entertainment komen.”
”Authentiek zijn in het boeddhisme, zegt hij, “betekent een leven te leven zonder voorkeur, afkeer en illusie, de dingen kunnen zien zoals ze werkelijk zijn: volstrekt belangeloos beschikbaar te zijn ten behoeve van het welzijn van allen”.
Henk Barendregt ziet authenticiteit op zichzelf nog niet als een deugd. Hij definieert authenticiteit als het in overeenstemming brengen van voelen en denken. Maar dat leidt niet noodzakelijk tot goed gedrag. “Wanneer je verlangens uitvoert die anderen geestelijk kwetsen of lichamelijk pijn doen, kan dat in overeenstemming met je denken zijn maar is onheilzaam. Iemand die er niets ontziend op los ramt kan authentiek zijn maar dat is nog niet heilzaam.” Het zijn met name de onbewuste gevoelens die onheilzaam kunnen zijn. Wat we voelen, met zijn verlangens en tegenzin, gebeurt volgens de boeddhistische psychologie op een ander niveau dan wat wij denken. Daarom kunnen voelen en denken met elkaar in conflict zijn. Door beoefening van boeddhisme kun je meer ‘jezelf’ worden wanneer je ontdekt wat je verlangens en angsten zijn en als je er mee leert omgaan. We kunnen voorkomen dat boeddhisme ingelijfd wordt in een trend, denkt Barendregt, door “wijsheid als een hogere waarde te plaatsen dan authenticiteit. Dat kan weer door met opmerkzaamheid en compassie naar je gevoelens te kijken, door er het juiste begrip van te ontwikkelen. Authenticiteit wordt een deugd als je er met wijsheid mee omgaat.”
Diana Vernooij is redacteur van Vorm & Leegte